Na 17 blogsposts is er een eind gekomen aan de serie over het rampjaar 1672. Bijna alle plaatsen in ons werkgebied zijn aan de beurt gekomen. De plaatsen die niet zijn behandeld hebben in alle gevallen geen of erg weinig materiaal beschikbaar over die periode, of maakten deel uit van een andere plaats waardoor het moeilijk was om een scheiding aan te brengen. Dat was bv. het geval met Goirle dat deel uitmaakte van de heerlijkheid Tilburg en Goirle.
Ik (Luud de Brouwer) ben in dit avontuur gestapt omdat ik in de afgelopen jaren bij het inventariseren van archieven van dorpsbesturen meerdere keren stukken over of uit het rampjaar ben tegengekomen. In de geschiedenislessen die ik op de lagere school kreeg was het rampjaar een episode die indruk op mij maakte.
Sinds ik bij een archiefdienst werk stelde ik me steeds vaker de vraag: is er van een bepaalde gebeurtenis uit de “Vaderlandsche Geschiedenis” archiefmateriaal terug te vinden? Het liefst zoek ik stukken die over de “gewone” mensen gaan, dus niet de Grote Mannen Geschiedenis zoals ik die geleerd heb.
Dit type onderzoek naar “de gewone man” betekent vaak dat de "grote” geschiedenis een andere inkleuring krijgt dan ik heb geleerd in de jaren 60. De generalisaties die vaak zijn opgeschreven in de oude (katholieke) geschiedenisboeken gaan voorbij aan de impact die gebeurtenissen uit de geschiedenis op de inwoners van Nederland hebben gehad. Dat geldt in het bijzonder voor de gebieden die officieel geen deel uitmaakten van het centrale gezag, de generaliteitslanden. Die gebieden waren niet vertegenwoordigd in het centrale gezag dat zetelde in Den Haag maar ook op provinciaal niveau hadden ze weinig inbreng. De democratie van de 20ste eeuw was nog ver weg. Regenten, edelen en rijkaards hadden het meest in de pap te brokkelen. De katholieke landgenoten waren tweederangs burgers en kwamen niet of nauwelijks in aanmerking voor allerlei functies in het stedelijk - of dorpsbestuur. Baantjesjagers met de juiste godsdienst gingen in de katholieke streken op zoek naar functies en slaagden er met enige regelmaat in om die ook te bemachtigen.
In deze, vooral oppervlakkige, onderzoeken naar de gevolgen van het Rampjaar 1672, gaat het maar zelden over de bovenlaag in de samenleving. Natuurlijk was de lokale bovenlaag de klos als de Franse legers op plundertocht waren. Bij de gegoeden was het meest te halen en zij waren een gewilde groep slachtoffers. Zij hadden het meest te verliezen en dat gebeurde dan ook met enige regelmaat. Maar ook de minder bedeelden leden onder de belastingdruk en plundertochten.
Hoe maak je het verleden toegankelijk voor grotere groepen Nederlanders: door te laten zien dat hun voorouders, gewone mensen, er deel van uit maken. Dat hun verhalen bewaard zijn gebleven. Dat zoeken in de bronnen resultaat oplevert. Dat je de geschiedenis van je familie veel meer kleur kunt geven als je er de tijd voor neemt en verder kijkt dan je neus lang is.
De bronnen over 1672 en de jaren daarna bevatten veel lijsten van inwoners van de dorpen en steden die op welke manier dan ook een bijdrage moesten leveren aan de oorlogsinspanning. Dat kan gaan om het leveren van voorraden, hooi, gras, haver e.d., het leveren van arbeid, meewerken aan het versterken van steden, en schansen, of het eigen dorp, het leveren van wagens en karren met paarden om legers te vervoeren of voorraden te verplaatsen.
Den 6en November betaelt aen Sijken Rochus Rutten voor het logeren van eenen ruijter - viii st(uijver)
Honderden namen staan in die lijsten. Dergelijke lijsten zijn niet alleen opgemaakt in 1672, maar ook tijdens andere crises in de geschiedenis. Met name de 18de-eeuwse archieven zitten er vol mee. Allemaal bronnen waar tot op heden veel te weinig mee is gedaan maar die heel rijk zijn aan persoonlijke gegevens. Ze geven ook een goed beeld hoe onze voorvaders voortdurend bezig waren om de kwalijke gevolgen tot een minimum te beperken. Als dat niet lukte was er nog de mogelijkheid om verzoekschriften in te dienen bij het landelijk gezag.
Veel van de bewaarde bronnen gaan over het geld. De dorpen waren verplicht om verslag te doen van inkomsten en uitgaven dus dat ging in oorlogstijd in een moeite door. De dorpsbesturen konden verzoekschriften indienen bij de Staten-Generaal of de Raad van State om vergoeding van geleden schade of om belastingverlaging te krijgen. Dat is een belangrijke bron over de lotgevallen van een plaats in de oorlogsjaren. Niet zelden somden de bestuurders in zo’n verzoekschrift meerdere gebeurtenissen op om hun nood te klagen en de ontvangende partij te overtuigen dat het echt heel slecht met het dorp ging. In de ergste gevallen was het dorp voor een aanzienlijk deel ontvolkt geraakt. Deze verzoekschriften geven niet alleen een verslag van de directe oorlogshandelingen maar ook over de indirecte gevolgen zoals inundaties, waarna het vaak meerdere jaren duurden voordat het (zoute) water weer van het land was.
Eijntelijck is opden 1en Augustij 1674 (door godts toe laeten) binnen Raemsdonck ende daer omtrent een schrickelijck onweder ontstaen, bestaende in wint, donder, haegel ende blicxum t'geene noodt bij menschen meer gehoort...
In dergelijke opsommingen komen ook met enige regelmaat natuurrampen voor die leidden tot misoogsten en andere schade. De beruchte storm van 1 augustus 1672 die in Utrecht het middenschip van de Domkerk liet instorten, woedde ook in Brabant. Veel huizen raakten beschadigd. Deze kosten kwamen boven op de al toegenomen belastingen en andere extra uitgaven die de dorpen moesten ophoesten. In een normaal jaar waren dergelijke tegenslagen wel op te vangen maar het stapelen van deze gebeurtenissen gedurende meerdere jaren leidde tot veel tekorten en misère.
Het gaat daarom niet alleen om de geschiedenis van je dorp of plaats maar evenzeer om je familiegeschiedenis. Met soms verrassende verhalen die persoonlijke informatie bevatten.
Het is jammer dat zoveel van dit materiaal nog ongebruikt in de depots ligt. Het gebruik van dergelijke bronnen maakt het verleden veel persoonlijker en haalt ook de sterke generalisaties wat weg. Het was niet overal even erg. De besturen spanden zich heel erg in om de gevolgen voor de bevolking te minimaliseren of ten minste binnen de perken te houden. De dorpsbesturen hadden het lastig en moesten meerdere heren dienen waarvan de soldaten in de buurt de belangrijkste waren.
Overigens is het rampjaar niet het enige waarvan informatie bewaard is gebleven. Alle archieven van de dorpsbesturen puilen bijna uit van feiten en feitjes die het persoonlijke verhaal van je familie kleur kunnen geven.
Je moet er wel naar op zoek gaan. Het handschrift kan een belemmering zijn. Om daar wegwijs in te worden zijn er hulpmiddelen zoals www.watstaatdaer.nl. Dat is een website waar je op eenvoudige wijze oude handschriften kunt leren lezen. Natuurlijk gaat het niet vanzelf en moet je doorzetten en blijven oefenen. De beloning is er dan ook naar.
Ik kan het niet genoeg benadrukken: gebruik alle archieven die tot je beschikking staan om verhalen te reconstrueren en in te kleuren. Zowel die van je familie, maar ook van je dorp, stad of straat. Er is zoveel materiaal te ontdekken.
Ik realiseer me dat het geen hobby is die op grote schaal beoefend gaat worden maar dat hoeft ook niet. Als er iemand is die het verhaal kan reconstrueren dan is dat al pure winst. Er zijn altijd meer lezers/luisteraars dan schrijvers. Dat is niet erg, dat is de realiteit.
Als archiefdienst wil je graag de schrijvers vinden en die zoeken op hun beurt het publiek dat naar hun verhaal wil luisteren of erover wil lezen. Op die manier vergroten we de cirkel van mensen die kennismaken met de rijkdom van archieven.
De blogposts over het Rampjaar zijn heel goed gelezen. Dank daarvoor.
In deze serie:
