Symposium Maculatuur en miraculen: een terugblik

Donderdag 13 juni werd het symposium Maculatuur en miraculen. De Spiegel Historiael in Hilvarenbeek gehouden in de studiezaal van Regionaal Archief Tilburg. Aanleiding van het symposium is de bijzondere vondst in een register van de Hilvarenbeekse schepenbank: een 14e-eeuws fragment van de Spiegel Historiael. Voor boekwetenschappers, historici, medievisten en neerlandici een uitgelezen kans om samen met vakgenoten kennis op te doen en te delen. Onder de toehoorders waren ook veel collega's uit andere archieven in Nederland en België.

Het symposium begon met een welkomstwoord van Astrid de Beer, projectleider van het archief. Vervolgens beet Prof. em. dr. Jos Biemans het spits af met zijn lezing 'Jacob van Maerlants Spiegel Historiael: de genese van een mega-tekst en het fascinerende onderzoek naar de overlevering ervan in handschriften'. De Spiegel historiael is het werk van drie auteurs: Jacob van Maerlant (eind dertiende eeuw), Philip Utenbroeke (ca. 1300) en Lodewijk van Velthem (begin veertiende eeuw). Zij vertaalden en bewerkten de Latijnse wereldkroniek van Vincent van Beauvais, het Speculum historiale (ca. 1250). Hun omzetting van dit Latijnse prozawerk in volkstalige verzen werd de langste berijmde tekst in het Middelnederlands. Biemans vertelde over zijn onderzoek naar de verspreiding van de Spiegel historiael in de middeleeuwen. Te oordelen naar het aantal handschriften dat van de Spiegel of van delen ervan gemaakt is, genoot hun wereldkroniek een aanzienlijke populariteit, zeker in vergelijking met Middelnederlandse ridderepiek. Verhalen over Karel de Grote en zijn vazallen of over koning Arthur en zijn tafelridders zijn vandaag beter bekend dan de Spiegel historiael, maar de aantallen handschriften met dergelijke epische teksten zijn veelal te tellen op de vingers van één hand.

Vervolgens kwam Prof. dr. Remco Sleiderink (Universiteit van Antwerpen) aan het woord in zijn lezing 'De Vierde partie maar dan anders'. Vlak voor ons symposium paste Sleiderink de inhoud van zijn lezing aan, omdat een dag eerder bekend werd dat er een fragment is gevonden met middelnederlandse dichtregels over Alexander de Grote. Dat kon hij hier uiteraard niet onbesproken laten! Een verzamelaar schonk dit bijzondere fragment aan de Universiteit van Antwerpen, waar Sleiderink als hoogleraar Middelnederlandse literatuur werkt. Dit nieuwe fragment is geschreven voor de Ferguutkopiist.
Daarnaast besprak hij ook een fragment uit de Bibliothèque nationale de Luxembourg, een voortzetting van de Vierde partie van de Spiegel historiael. Die voortzetting komt niet overeen met de voortzetting van Lodewijk van Velthem, maar is wel gebaseerd op het Speculum historiale van Vincent van Beauvais. Het gaat dus om een alternatieve voortzetting op basis van dezelfde bron. In zijn lezing stelde Remco Sleiderink de vraag of deze alternatieve voortzetting uit de pen van Van Maerlant kan zijn gevloeid. 

Imaging specialist Ivan Shevchuk (Centre for the Study of the Manuscript Cultures (CSMC), University of Hamburg) liet zien in zijn lezing 'Multispectral Imaging: Recovery of Lost Writing' hoe hij met behulp van multispectral imaging (MSI) verloren gewaande teksten en tekeningen weer zichtbaar maakt. Deze manier van onderzoek beschadigt het materiaal op geen enkele manier (in tegenstelling tot oudere onderzoekstechnieken, waarbij chemische stoffen op archiefdocumenten werden losgelaten). Deze techniek maakt het mogelijk te bepalen waaruit een gebruikte inkt is samengesteld. Als voorbeeld werd het  Sinai Palimsest Project  genoemd. Shevchuk eindigde zijn lezing met een ware cliffhanger! Het Hilvarenbeekse fragment dat in onze collectie is gevonden, is namelijk óók in Hamburg onderzocht met MSI. Iedereen zat op het puntje van de stoel om te weten wat daaruit was gekomen..... maar de uitkomst daarvan liet nog even op zicht wachten tot de laatste presentatie van de dag!

Na de lunch konden de bezoekers kiezen uit een stadswandeling door de Stadsgidserij, een depot-rondleiding door Mathijs Timmermans (gemeente Tilburg) of een workshop restaureren door Marlies Verhoosel (Regionaal Archief Tilburg) en Marcel van de Wouw (Stadsarchief Rotterdam).



In het depot lagen opmerkelijke maculaturen klaar, waar de toehoorders uitgebreid uitleg bij kregen (vaak nog aangevuld door kennis van die toehoorders). Tijdens de workshop gingen deelnemers zelf aan de slag met het thermoplastisch restaureren van gescheurd papier of door middel van het verlijmen met japans.

Vervolgens kwam Dr. Marjolein Hogenbirk (Universiteit van Amsterdam) aan het woord in 'Lodewijk van Velthem en de Lancelotcompilatie'. Zij vertelde over de onduidelijkheid over welke rol Lodewijk van Velthem speelde bij de totstandkoming van de Lancelotcompilatie: was hij de eigenaar, de compilator, de leider van de kopiisten, of had hij al deze rollen? Als een soort detective probeerde Hogenbirk de rollen uit te rafelen.
Hierna keerde Ivan Shevchuk nog even terug achter de microfoon voor een soort toegift. In zijn eerdere lezing had hij een stukje overgeslagen door tijdsdruk, maar dit bleek een té mooi stukje om het publiek te onthouden. Tijdens zijn werk stuitte hij op een opmerkelijk stuk uit de San Lorenzo palimpsest. Een palimpsest is een hergebruikt stuk perkament dat als handschrift dient. Om het te kunnen hergebruiken, werd de bovenste laag afgeschraapt. MSI maakt het mogelijk om dieper ingedrongen bestanddelen van de inkt (bv lood) zichtbaar te maken. Shevchuk kwam er op deze manier achter dat dit stuk perkament oorspronkelijk met een muziekstuk beschreven was. Een groep muzikanten, gespecialiseerd in Gregoriaanse muziek, heeft dit lied uitgevoerd. Shevchuk dompelde het publiek onder in de prachtige tonen van dit Gregoriaanse lied, dat te voorschijn was gekomen via MSI. Een voorbeeld is te horen op YouTube.

Het hoogtepunt van de dag was het verhaal van boekwetenschappers en handschriftkundigen Daan Doesborgh en Stef Uijens. In hun lezing 'Miraculen, een nieuw fragment uit de Vierde Partie van de Spiegel Historiael' vertelden zij over de ontdekking van het fragment. Naar het fragment is uitgebreid onderzoek gedaan in de Koninklijke Bibliotheek, de Universiteit van Leiden en de Universiteit van Hamburg. De onderzoeksresultaten werden tijdens deze lezing voor het eerst aan het publiek gepresenteerd. Het fragment is aan beide zijden beschreven. De voorzijde is helaas het meest beschadigd. Hele stukken tekst zijn verdwenen, maar door multispectral imaging in Hamburg zijn grote delen van de tekst nu weer leesbaar. Vóór het onderzoek was slechts 50% van het fragment leesbaar, nu 80%. 

De tekst op het fragment is een deel van een inhoudsopgave van de Vierde Partie, het meest incomplete deel van de Spiegel Historiael. De titels in deze inhoudsopgave verwijzen naar hoofdstukken met historische feiten tussen de jaren 1099 (de Eerste Kruistocht) tot 1189 (de Derde Kruistocht).  Het fragment zelf is geschreven tussen 1315 en 1350, is afkomstig uit Brabant en kan in de directe omgeving van Lodewijk van Velthem geplaatst worden. Het gevonden fragment is als bindmiddel in het 16e eeuwse Hilvarenbeekse register terecht gekomen.

Deelnemers aan het symposium konden het register waaruit de maculatuur komt bekijken en uiteraard ook het originele fragment. Daarnaast hing er een enorme vergroting, wat bestudering van de maculatuurtekst makkelijker maakte.

Als Regionaal Archief Tilburg danken we de gemeente Hilvarenbeek, die het toestond dat we hun register uit elkaar haalden om het fragment te bestuderen.

Hóe we het uit elkaar haalden tonen we in deze video.


De dag werd afgesloten met een borrel.
Het was een geslaagde en interessante dag, wat niet in de laatste plaats te danken is aan de sprekers en het publiek. Bedankt daarvoor!

Tijdens de dag werd over de inhoud van de lezingen zeer druk getwitterd. Deze berichten zijn terug te lezen met de hashtag  #uitdekaft. 

De foto's zijn genomen door William van der Voort.