De film van deze maand is eigenlijk een aankondiging: “Binnenkort te zien bij het archief”. Als een ware sneakpeak geven we vandaag een voorproefje van twee nieuw verworven films en de bijzondere motivatie van de schenkers. Het is een verhaal over de bouw van de Amercentrale, een voormalig bioscoopexploitant, magie in de keuken en een vijftig jaar oude afspraak.
De bouw van de Amercentrale op film
De eerste film is een prachtige documentaire van de bouw van de Amercentrale. Een van oorsprong steenkoolgestookte elektriciteitscentrale die het uitzicht van Geertruidenberg tot op de dag van vandaag bepaalt.
In 1948 wordt gestart met de eerste voorbereidingen. Plannen worden uitgewerkt, de exacte locatie wordt bepaald, en vanuit de Amer wordt een haven aangelegd voor de aanvoer van steenkolen. Vanaf de jaren vijftig komt ook het complex zelf van de grond. De centrale wordt op 8 juli 1952 feestelijk in gebruik genomen en voorziet tegenwoordig nog steeds de steden Breda en Tilburg van stadsverwarming en een groot deel van Zuid-Nederland van elektriciteit (bekijk hier een fotoserie van Fotopersbureau het Zuiden van de bouw en opening).
De bouw van de Amercentrale was historisch en werd daarom op film vastgelegd. Hiertoe kreeg gerenommeerde Duitse cineast Rudi Hornecker (Karlsruhe, 27 december 1901 - Voorburg, 20 juli 1961) de opdracht. Het resultaat is een oogstrelende registratie van de werkzaamheden.
De film opent met beelden van de dagelijkse gang van zaken in het Geertruidenberg van de jaren veertig. Zoals de voice-over verwoord: “Zeven juni 1948, een dag zoals velen anderen. Een melkboer bezoekt zijn klanten. En de huisvrouwen hebben ook zo haar gewonen bezigheden. Nieuws? Neen! Een dag zonder nieuws. Of toch?”, want nieuws is er zeker!
Op 7 juni 1948 wordt door landmeters de plaats voor de nieuwe stroomcentrale bepaald. De informatieve film toont de ontwikkeling vanaf de tekentafel tot de opening. We zien het slaan van de eerste heipaal op 26 augustus 1948, arbeiders die duizenden liters beton storten voor de fundering en later op grote hoogte de staalconstructie maken. Alles voor de opening op 8 juli 1952. Een feestelijk moment, waarbij zelfs koningin Juliana aanwezig is.
De film besluit met een hoopvolle visie op de toekomst van de Amercentrale, of zoals de voice-over het verwoord:
“Op ieder ogenblik zal de Amercentrale voortaan gereed staan. Dag en nacht zal een stroom van haar onzichtbare maar onmisbare product de elektrische energie naar alle delen van haar voorzieningsgebied worden gezonden. Langs elektriciteitsnetten die thans waarlijk zijn geworden de levensaders van de provincie. Zonder welke geen welvaart voor haar bewoners meer denkbaar is.“
Hocus Pocus in de Keuken
De welvaart die de nieuwe energiecentrale met zich meebrengt is onderwerp van een tweede film: Hocus Pocus in de Keuken (1950). Deze gespeelde promotiefilm werd vervaardigd in opdracht van de Vereniging van Exploitanten van Elektriciteitsbedrijven in Nederland en is een lofzang op de toekomstige mogelijkheden van elektrische huishoudelijke apparaten.
De tekst gaat verder onder de film.
(onder) Kees Brusse, Hocus Pocus in de Keuken (1950), via Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid.
Disclaimer: de film bevat stereotyperende koloniale beelden.
In een variatie op het sprookje Aladin en de Wonderlamp komen de wensen van een vermoeide huisvrouw uit. Wanneer ze na het poesten van een oude lamp verzucht “Ik zou ook weleens iets willen hebben waar ik gemakt van had” vult haar keuken zich met moderne elektrische apparaten als een koelkast en centrifuge. De vrouw schrikt van de tovenarij, en haar echtgenoot wenst de lamp naar de andere kant van de wereld. De huisvrouw is echter in tranen na het verlies van haar moderne keuken, waarop de man opmerkt “Klasien, we hoeven geen wasmachine te toveren, we kunnen er een kopen. Als we sparen hebben we over een paar jaar al die gemakken verdiend”. Zo gezegd, zo gedaan. In een flashforward zien we het gelukkige echtpaar in een keuken die dankzij de inzet van het elektriciteitsbedrijf van alle gemakken is voorzien.
Hoewel de film op het gebied van seksisme en koloniale beeldvorming een pijnlijk product is van de jaren vijftig is, toont Hocus Pocus in de Keuken wel op interessante wijze het sentiment dat destijds leefde met betrekking tot elektriciteit. In de promotiefilm wordt duidelijk ingezet op de gemakken die het met zich meebrengt en waar wij anno 2024 niet meer zonder willen.
Het verhaal achter de schenking
Ongeveer vijftig jaar geleden kwamen de film in handen van bioscoopexploitant Antoine Baars. De toenmalige directie van de PNEM vroegen hem de films te restaureren. Vele honderden uren werk volgden, maar toen Baars klaar was met de klus en de films met een factuur van ongeveer 500 gulden wilde retourneren, bleek de directie niet bereid de kosten te betalen. In ruil voor het werk mocht Baars de films wel houden, op voorwaarde dat hij ze niet commercieel zou gebruiken.
Vanaf het begin koestert Baars de historische waarde van de films. Dit doet hij uiteindelijk besluiten om de film begin 2024 te schenken aan Regionaal Archief Tilburg. Hier zijn de films gedigitaliseerd en worden ze veilig opgeslagen in een speciale koelcel.
Vanwege auteursrechten zijn de films helaas (nog) niet te zien op de website. Gelukkig is Hocus Pocus in de Keuken te bekijken op de website van Het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid in Hilversum. Om in filmische termen te blijven is de prachtige documentaire van Hornecker nog even een cliffhanger. De film zal pas vanaf 2032 beschikbaar online komen en is tot die tijd enkel op aanvraag op de studiezaal te bekijken.
Bioscoop Centraal
Schenker Antoine Baars stond jaren aan het roer van bioscoop Centraal in de Brandestraat. Een filmhuis dat op 28 september 1927 wordt geopend door diens vader. Antoine zelf staat ruim eenenveertig jaar aan het roer, een periode waarin hij honderden films programmeerde, van Help de Dokter Verzuipt tot Hollywood klassieker Saving Private Ryan.
Antoine Baars schreef anekdotisch boek over zijn jaren als bioscoopexploitant in Geertruidenberg. Film op mijn Brood: “Een der laatste Mohikanen” een kijkje achter de schermen is binnenkort beschikbaar via de bibliotheek van Regionaal Archief Tilburg.
(onder) Het pand van de voormalige bioscoop Centraal in de Brandestraat (2024). Op de achtergrond zicht op de Amercentrale (eigen foto).
